[Krystyna]

Winorośl właściwa (Vitis vinifera L.)
Nazywana także winoroślą winną, latoroślą winną – gatunek z rodziny winoroślowatych.
Rośliny występujące w stanie dzikim i będące przodkami roślin uprawnych rosły niegdyś niemal w całym basenie Morza Śródziemnego, w rejonie Kaukazu i dalej na wschód po Turkmenistan.
Winorośl uprawna, wyróżniana jako osobny podgatunek, rozprzestrzeniona została szeroko w postaci wielu odmian uprawnych na całym świecie.
Z jagód wytwarza się przede wszystkim wina, poza tym wykorzystuje się je do bezpośredniego spożycia (także suszone jako rodzynki), do wyrobu soków, galaretek, dżemów, kwasu winowego i octu winnego.
Z nasion tłoczony jest olej.

Winorośl właściwa jest szybko rosnącym, wieloletnim pnączem.
Kwitnie na przełomie wiosny i lata.
Owoce pojawiają się pod koniec lata i pozostają na roślinie do zimy.
Jesienią liście przebarwiają się na kolor złocistożółty.
Najstarszy żyjący okaz winorośli właściwej posadzony został przez Lancelota 'Capability' Browna w 1768 roku w ogrodzie przy Hampton Court w Londynie. Okaz odmiany 'Schiava Grossa' ('Black Hamburgh') wciąż plonuje, a jego zrazy oferowane są na sprzedaż
Wyróżnia się dwa podgatunki
*winorośl właściwa leśna (V. vinifera subsp. sylvestris (C.C.Gmel.) Hegi)- rośliny dziko rosnące o kwiatach rozdzielnopłciowych (zdarzają się rośliny obupłciowe, ale ich udział nie przekracza 5% w populacji), udział roślin z kwiatami męskimi i żeńskimi jest zmienny w różnych populacjach. Rośliny te cechują się znacznym zróżnicowaniem morfologicznym i genotypowym
*winorośl właściwa uprawna (V. vinifera subsp. sativa Hegi, syn. V. vinifera subsp. vinifera) – rośliny uprawiane o kwiatach obupłciowych i zamkniętych wierzchołkach pędu (otulonych przez młode liście).

Odmiany uprawne winorośli
Kategoria: Szczepy winorośli
W obrębie gatunku wyróżnia się kultywary, popularnie nazywane odmianami albo szczepami.
Choć Pierre Viala i Victor Vermorel w 1909 roku wymienili aż ok. 24 000 używanych nazw, to wiele z nich było albo okazało się później synonimami.
Na początku XXI wieku wyróżnianych było ok. 5 tys. odmian winorośli, z których około 250 jest uprawianych masowo Różnią się głównie owocami m.in. ich kolorem skórki, wyglądem, zapachem, smakiem, odpornością na warunki klimatyczne, potencjalnym poziomem alkoholu i kwasowością

W 1946 roku podzielono odmiany uprawne winorośli na trzy grupy
*Convar. Occidentalis (grupa zachodnia) – odmiany południowo- i zachodnioeuropejskie o stosunkowo małych owocach, wykorzystywane głównie do wyrobu win, np.: 'Riesling', 'Pinot noir', 'Traminer'
*Convar. Orientalis (grupa wschodnia) – odmiany deserowe o dużych owocach np.: 'Chasselas', 'Kiszmisz', 'Nimrang'
*Convar. Pontica (grupa czarnomorska) – o cechach pośrednich, wiele odmian deserowych, np.: 'Furmint', 'Czausz', 'Aptis Aga'.
Dla konsumentów najpopularniejsze odmiany winorośli właściwej są często bardziej rozpoznawalne niż regiony pochodzenia, więc wśród producentów spostrzega się tendencję do podkreślania szczepu zamiast regionu winiarskiego

Historia udomowienia i uprawy
Malowidło z altanową uprawą winorośli ze starożytnego grobowca w Nakht (Egipt) datowane na ok. 1500 r. p.n.e.
Plantacja winorośli
Tradycyjnie uważano, że winorośl właściwą zaczęto uprawiać w południowym Kaukazie (tereny północno-wschodniej Turcji, północnego Iraku, Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji)
W stanie dzikim winorośl (podgatunek subsp. sylvestris) rosła jednak od atlantyckich wybrzeży Europy po zachodnie Himalaje i badania molekularne świadczą o tym, że winorośl udomowiona została nie tylko w rejonie Bliskiego Wschodu, ale także w basenie Morza Śródziemnego dalej na zachód 
Około 70% lokalnych odmian z półwyspu Iberyjskiego pochodzi od dzikich winorośli z tego rejonu. 
Przed udomowieniem owoce były zbierane z roślin dziko rosnących w lasach i prawdopodobnie wcześnie doszło do przypadkowego odkrycia wina po spróbowaniu płynu powstałego w naczyniu z długo przechowywanymi owocami. Odkrycie wina mogło nastąpić ok. 8–10 tysięcy lat p.n.e. 
Najstarsze znalezione ślady wina, w dodatku najwyraźniej świadomie wytwarzanego, bo konserwowanego żywicą pistacji, odkryto w naczyniach pochodzących sprzed 7 tysięcy lat p.n.e. ze stanowiska archeologicznego w górach Zagros w Iranie. 
Początki upraw i pierwsze prymitywne winnice, w których drzewa służyły jako podpórki datuje się na szóste tysiąclecie przed Chrystusem. 
Do wyodrębnienia się podgatunku uprawnego doszło w wyniku selekcji roślin obupłciowych – znacznie bardziej plennych od rozdzielnopłciowych

Winorośl kilka tysięcy lat p.n.e. była rozprzestrzeniona w uprawie we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Nasiona znaleziono na stanowiskach archeologicznych datowanych na 4500 lat p.n.e. na Cyprze, na 3200 lat p.n.e. w Jerycho. 
Ze starożytnego Egiptu uprawa winorośli poświadczona jest w dokumentach pisanych datowanych na 2400 lat p.n.e.
Szybko też rozprzestrzeniła się w rejonie Azji Mniejszej, Bliskiego Wschodu i Mezopotamii[37]. 
Najstarsze rysunki winorośli opartej o budowle, a więc sadzonej pochodzą z Egiptu z ok. 1500 p.n.e. 
Grecy i Rzymianie zakładali winnice na podbijanych przez siebie obszarach w Europie, częściowo po to, by zaopatrzyć w wino własne oddziały. 
Najbardziej na północ wysuniętym obszarem uprawy były Wyspy Brytyjskie. 
Wówczas wino było już używane także do gotowania, jako składnik sosów, o czym świadczy książka kucharska Apicusa z III w. 
Rozkwit uprawy winorośli został zahamowany po upadku cesarstwa rzymskiego i najazdach m.in. Arabów, Wizygotów i Wandalów. 
Sytuacja uległa poprawie wraz z powstawaniem klasztorów, obok których mnisi zakładali winnice i rozwijali w nich techniki uprawy

W starożytnych Chinach początkowo uprawiano winorośl amurską. 
Nasiona winorośli właściwej wysłane zostały do Cesarza Wu przez chińskiego generała wysłanego z poselstwem do krajów irańskich. 
Zetknął się on po raz pierwszy z winoroślą i winem w rejonie Fergany i Baktrii. 
Z wysłanych nasion powstała pierwsza winnica w Chinach ok. 120 r p.n.e.

Do Europy Środkowej i Polski wino dotarło wraz z chrześcijaństwem. 
Uprawa winorośli ze względu na klimat nie zyskała tu wielkiej popularności.

Kolonizatorzy zabrali krzewy winorośli właściwej do Ameryki Północnej, Peru i Chile. 
W Ameryce Północnej rosła wówczas już m.in. winorośl lisia (Vitis labrusca), która odegrała ważną rolę w późniejszej odbudowie winnic europejskich. 
W 1616 Holendrzy zawieźli winorośl do Afryki Południowej, a w 1788, wraz z Anglikami, pierwsze sadzonki trafiły do Australii

Druga połowa XIX wieku okazała się katastrofalna dla europejskich winnic. 
Mączniak prawdziwy poczynił duże szkody we Francji (do 80% strat w plonach), zanim udało się go opanować
Następnie ze wschodniej części Ameryki Północnej do Europy został około 1863 przywleczony szkodnik – filoksera winiec
W krótkim czasie filoksera spustoszyła miejscowe winnice, tym bardziej, że nie znano wówczas żadnych sposobów ochrony przed tym szkodnikiem. 
Rozwiązaniem okazało się obsadzenie winnic na nowo z wykorzystaniem krzewów szczepionych na podkładkach odpornych na filokserę – amerykańskich i hybrydowych
Wraz z importowanymi podkładkami pojawił się w 1878 także mączniak rzekomy winorośli. 
Przypadkiem okazało się, że skutecznie chorobę zwalczają związki miedzi (ciecz bordoska)

Wiek XX przyniósł ulepszenia technologiczne, rozwój winiarstwa w Nowym Świecie i prawne regulacje dotyczące sposobów uprawy. 
Wiele winnic zostało wykarczowanych, a winiarze większą uwagę poświęcili jakości

Winorośl właściwa była drugą, po ryżu, rośliną uprawną, której genom zsekwencjonowano w całości

Obecność w kulturze i symbolice
Ze względu na ogromne znaczenie winorośli w basenie Morza Śródziemnego – odgrywała ona istotną rolę w różnych starożytnych kulturach tego obszaru. Już 5 tysięcy lat temu w starożytnym Egipcie i Mezopotamii winnice i piwnice pełne wina były symbolem bogactwa i przedmiotem dumy władców. 
Winnica była darem faraona Amenhotep III dla świątyni w Luksorze, a amfory z winem umieszczano w grobowcach faraonów (np. Tutanchamona)
W sumeryjskim eposie ocalony z potopu Utnapisztim właśnie z wina składał bogom ofiarę w podzięce za ocalenie

Starożytna Grecja
W czasie rozwoju kultury mykeńskiej uprawa winorośli odgrywać zaczęła istotną rolę w południowej Europie. 
Bogiem wina i winorośli oraz propagatorem jej uprawy na całym wówczas znanym świecie był Dionizos, dla którego obchodzono kilka świąt w roku zwanych dionizjami. 
Wino odgrywało istotną rolę w kulturze i gospodarce starożytnej Grecji, Homer pisał o codziennie przybijających do brzegów Troi okrętów wyładowanych amforami z winem. 
Wino i winorośl obecne są także w mitologii greckiej

Starożytny Rzym
W rejonie Morza Śródziemnego uważano winorośl za roślinę świętą, a napój wytwarzany z jej owoców za napój bogów. W starożytnym Rzymie i Grecji pito wino, mieszając je często z wodą. 
Wino nie było napojem składanym w ofierze bogom – w Rzymie było to mleko.

Starożytny Izrael
W tradycji żydowskiej winorośl porównywana jest do narodu żydowskiego. 
Tak midrasz interpretuje słowa Biblii Hebrajskiej. 
W komentarzach rabina Szymona ben Lakisza (III w. n.e.) zawartych w Gemarze owoce winorośli to uczeni i mędrcy, liście to ludzie wytwarzający substancje niezbędne dla życia całej wspólnoty (rośliny), a pędy to kupcy rozprowadzający produkty wytwarzane przez ludzi. 
Zgodnie z tradycją biblijną pierwszym człowiekiem, który zaczął uprawiać winorośl był Noe. 
Z błogosławieństwa Jakuba wynika, że posiadanie winnicy było równoznaczne z bogactwem, przy czym zgodnie z Księgą Powtórzonego Prawa można było wejść do cudzej winnicy i najeść się do syta, choć nie wolno było zbierać gron do kosza. 
Kwitnąca winorośl przedstawiona została jako symbol wiosny w Pieśni nad pieśniami. 
Zbiór winogron był tak ważny, że na jego okres zwalniano nawet mężczyzn z wojska, by mogli zebrać owoce we własnej winnicy (Pwt 20,6). 
W Starym Testamencie wino z winogron było jedną z ofiar składanych Bogu. 
W Księdze Izajasza zawarty jest metaforyczny opis zakładania winnicy, na początku pełen namiętności niczym hymn miłosny, w drugiej części zmieniający się w sąd nad narodem żydowskim. 
Zgodnie z przekazem Józefa Flawiusza przy murach Świątyni Jerozolimskiej rosła winorośl obrobiona w złocie, rodząca wspaniałe owoce

Tradycja chrześcijańska
W sztuce chrześcijańskiej winna latorośl łączyła się z osobą Chrystusa, ideą nieśmiertelności i zmartwychwstania – jak np. latorośl w nagrobku Kazimierza Wielkiego na Wawelu. 
Jezus w przypowieściach przyrównuje siebie do krzewu winnego, a ludzi do latorośli; jedne z nich zostają na krzewie i przynoszą owoce, inne zaś zostają obcięte i wrzucone w ogień
źródło